Zukunft Kulturraum Kloster

Ulrike Rose

Meer | Nieuw | Reflectieve artikelen

Bekijk video

Zukunft Kulturraum Kloster

Ulrike Rose

Meer | Nieuw | Reflectieve artikelen

[origineel]

Het verdwijnen van de kloosters

Hoe is het mogelijk dat de opheffing van de kloosters tot nu toe volledig aan ons voorbij is gegaan? Dat was de vraag die wij ons stelden toen wij ons vestigden in het voormalige klooster in Schlehdorf in de Beierse uitlopers van de Alpen. Wij, dat was een groep cultuurmanagers, ontwerpers, leraren en natuurgidsen – een bont gezelschap uit Berlijn, München, Neder-Beieren, Hannover – die pas van het huidige omvangrijke kloostersterven op de hoogte kwamen door gesprekken met de Zusters Missionarissen Dominicanessen in Schlehdorf, die van 1905 tot 2018 in het vroegere klooster van de Augustijner Kanunniken woonden. Schlehdorf was dus geen alleenstaand geval waarin een klooster met meer dan 300 kamers werd verkocht en daarmee niet meer voor religieuze doeleinden werd gebruikt.

We hebben een competentiecentrum voor kloosters nodig!

Er zijn momenteel meer dan 1.000 kloosters in Duitsland, waarvan de situatie momenteel drastisch verandert als gevolg van demografische veranderingen in de ordes en congregaties. Religieuze gemeenschappen vergrijzen en kloosters worden op veel plaatsen verlaten bij gebrek aan nieuwe aanwas. Dit transformatieproces voltrekt zich momenteel op een ongestructureerde manier, in elk klooster afzonderlijk. De religieuze gemeenschappen, maar ook de latere gebruikers, worden vaak aan hun lot overgelaten bij de complexe taken van verkoop en herbestemming. In het bijzonder ontbreekt het verouderde religieuze congregaties aan de nodige deskundigheid op het gebied van bouwcultuur en aan de bijbehorende netwerken om, binnen de vereiste termijn, geschikte volgende gebruikers of medegebruikers te vinden, om voor het onroerend goed een regionaal acceptabele volgende bestemming te vinden of om het te verkopen, te verhuren of te verpachten aan geschikte personen of aan op het algemeen welzijn gerichte bedrijven/organisaties.

Elke religieuze gemeenschap staat voor vergelijkbare taken. Niettemin zijn er verschillen naar gelang van de plaats en de toestand van de geloofsgemeenschap, de regio en het eigendom. Religieuze gemeenschappen moeten ingrijpende organisatorische, bestuurlijke en juridische beslissingen nemen wanneer zij een vestigingsplaats opgeven. De overdracht van kennis tussen ordes en congregaties gebeurt nu in wezen informeel.

De vereniging komt tot stand

We hebben ook de kwestie van het kloostersterven op het niveau van de bondsregering aangesproken. Waren de verantwoordelijken voor bouwcultuur aldaar op de hoogte van de situatie van de kloosters, waarvan vele monumenten van regionaal, soms zelfs nationaal belang zijn? Ook hier was de reactie als zo vaak – kloostersterven? Nooit van gehoord…

Des te mooier was het dat we begin 2020 bij het ministerie van Binnenlandse Zaken (BMI) op de belangstelling van Vera Moosmayer voor kloosters stuitten. Daar konden we via het programma ” Region gestalten” een subsidie verkrijgen om het onderwerp meer onder de aandacht van het publiek te brengen. Een onderwerp dat niet alleen betrekking heeft op het belangrijke architectonische erfgoed van de kloosters, maar ook op het even belangrijke immateriële erfgoed van de religieuze gemeenschappen, de vroegere eigenaars van de kloosters.

Maar om staatsmiddelen te kunnen aanvragen, hadden we een vereniging nodig. Daarom hebben we in april 2020 de vereniging zonder winstoogmerk Zukunft Kulturraum Kloster e.V. opgericht met vrijwilligers en bewoners van het Cohaus Kloster Schlehdorf en de provinciale econome van de Zusters Missionarissen Dominicanessen. Alleen al het opstellen van de preambule van de vereniging tijdens de oprichtingsvergadering bracht een intensieve en boeiende discussie met zich mee. Wat kunnen we, wat willen we bereiken met onze vereniging? Welk doel moet het dienen? Welke maatregelen kunnen wij nemen om het doel van de vereniging te bereiken? Daarna volgde een afspraak bij de notaris, inschrijving in het verenigingenregister, bevestiging van vrijstelling door het belastingkantoor – na twee maanden was de vereniging opgericht en kon financiering worden aangevraagd.

In juni 2020 zijn we met het inhoudelijke werk begonnen met een workshop in het BMI en hebben we onze ideeën gepresenteerd. Een portaal moet helpen om kennis over de transformatie van een klooster vrij beschikbaar te maken. Is een goed onderbouwde lijst van links naar alle relevante instellingen en verenigingen op het gebied van planning, bouw en administratie hiervoor voldoende? Nee, dat zou te weinig zijn, was het resultaat van de discussie. Voorbeelden van best practises zouden toch spannender zijn, waarvan andere religieuze gemeenschappen veel zouden kunnen leren. En kunnen we religieuze congregaties die zich nog in het transformatieproces bevinden niet actief helpen? Ja – daarvoor was er het idee van het ‘toekomstlaboratorium (Zukunftslabor), dat zeker moest worden uitgeprobeerd. En hebben we niet meer politieke steun nodig? Ook hier, ja – daarvoor hadden we een ronde tafel in onze bagage, die, vergelijkbaar met de oprichting van de Federale Stichting voor Bouwcultuur, alle relevante disciplines aan een ronde tafel brengt en de complexe processen van een transformatie duidelijk maakt. Opgetogen door de goede ideeën die we deelden, gingen we terug naar Schlehdorf en stortten we ons midden in het eerste Corona-jaar op het project.

Kennisportaal, ja maar...

Niemand van ons had ooit eerder een kennisportaal gebouwd. Hoe willen we het structureren, welke inhoud moet het hebben, hoe willen we deze inhoud genereren? Hoe ziet de specifieke doelgroep van het portaal er eigenlijk uit? Een agile teamworkshop onder leiding van de ervaren communicatieontwerper Singhi Vanith hielp ons bij het ontwikkelen van een eerste kennisstructuur. Wij wilden een duidelijk beeld schetsen van de uitdaging van de transformatie, oplossingen aanreiken en succesvolle praktijkvoorbeelden uit verschillende herbestemmingsclusters presenteren. Daarom hebben wij besloten ook informatie op te nemen over de plaatsen en gemeenschappen van de kloosters en een licht te werpen op hun betekenis voor de regio. Individuele interviews moesten achtergrondkennis opleveren en een geredigeerde tekst moest het geselecteerde best practice voorbeeld gedetaileerd presenteren.

Om de doelgroep in te kunnen schatten, hebben we persona’s ontwikkeld voor wie we het portaal bouwen. Enerzijds zijn er de religieuze congregaties, die sterk verouderd zijn, maar waarvan de leiding/algemene oversten veel gevoel hebben voor de digitale mogelijkheden en die naast hun kloosters ook tal van instellingen besturen, vaak professioneel leiding geven aan een hele onderneming.
Een tweede doelgroep is die van de nieuwe gebruikers. Dit kunnen coöperaties, stichtingen, woongroepen of zelfs projectontwikkelaars zijn, die bij de overname van zo’n groot huis of soms zelfs van meerdere huizen met talrijke uitdagingen worden geconfronteerd.
De derde doelgroep zijn de regio’s. Voor hen betekent het verlaten van een klooster en het vertrek van een religieuze gemeenschap vaak een groot verlies. Een verlies van eeuwenoude kennis en werken, een verlies van een geloofsgemeenschap, vooral voor die regio’s waar het geloof nog een grote rol speelt, zoals in Beieren.

En zo begon het onderzoek naar de best-practice kloosters, de voorbereiding van de ronde tafel en het vinden van de religieuze gemeenschappen of congregaties die een Zukunftslabor zou kunnen helpen bij het vinden van scenario’s voor toekomstig gebruik .

Het hoe en het wat is sinds 27 oktober 2021 online te vinden op ons kennisportaal.

Wij hopen vele religieuze congregaties, nieuwe gebruikers van kloosters en regio’s een goede basis voor besluitvorming te bieden. En we zouden blij zijn als we in de toekomst nog meer toekomstlaboratoria zouden kunnen realiseren en de vereniging haar kennis actief ter beschikking zou kunnen stellen aan andere religieuze gemeenschappen.

Over de auteur

Ulrike Rose

Cultureel manager | bedrijfskundige, geboren 1965, in Lippstadt, woonde in Hamburg, Berlijn, Londen, het Ruhrgebied, Keulen, Istanbul en momenteel in het Cohaus Kloster Schlehdorf in Opper-Beieren.

Ulrike Rose zet zich in voor het hergebruik van kloosters. In het begin van de jaren 2000 richtte zij samen met Karl Ganser de Bundesstiftung Baukultur (federale stichting voor bouwcultuur) op en leidde vervolgens vijf jaar lang het NRW Landesinitiative StadtBauKultur NRW. Zij was de eerste fulltime directeur van de Stiftung Insel Hombroich en leidde Flussbad Berlin met succes van het eerste idee tot de uitvoering. Sinds de oprichting van het bureau kulturräume gestalten (2015) adviseerde zij in opdracht van de IBA Thüringen het Zentrum Welterbe Bamberg en het Liebling Haus – The White City Center Tel Aviv en richtte zij het nieuwe Sommerfrische im Schwarzatal in. Rose heeft zich intussen gespecialiseerd in de transformatie van kloosters en richtte de vereniging Zukunft Kulturraum Kloster op, die in het najaar van 2021 een eerste Wissensportal über die Transformation von online heeft gezet. In december 2021 verscheen bij JOVIS Verlag haar publicatie Klosterfrauen Frauenkloster. Eine künstlerische Untersuchung zu Frauenklöstern im Wandel , een artistiek onderzoek naar vrouwenkloosters in transitie.