Monastiek kerk-zijn; de Protestantse Kerk in Nederland en de monastieke beweging

Egbert van der Stouw

Meer | Reflectieve artikelen

Bekijk video

Monastiek kerk-zijn; de Protestantse Kerk in Nederland en de monastieke beweging

Egbert van der Stouw

Meer | Reflectieve artikelen

[origineel]

Terwijl steeds meer kloosters hun deuren moeten sluiten omdat de daar levende gemeenschappen van kloosterlingen te oud en te klein zijn geworden, bloeien er tegelijkertijd op veel plekken in Nederland initiatieven op die verwant zijn aan of geïnspireerd zijn door de kloostertraditie. Het gaat dan niet alleen om spirituele praktijken zoals retraites en pelgrimages, stiltevieringen en getijdengebeden, christelijke meditatie en lectio divina, maar ook om vormen van gemeenschapsleven zoals christelijke leefgemeenschappen en stadskloosters.

De groeiende belangstelling voor en oriëntatie op ‘het monastieke’ in protestantse kringen is opmerkelijk. De boeken van hedendaagse ‘monniken’ als Henri Nouwen, Anselm Grün en Wil Derkse vinden gretig aftrek onder protestantse gelovigen. Ook zijn er allerlei spirituele praktijken uit de monastieke traditie in opkomst. Vacare, een beweging voor meditatief leven binnen de Protestantse Kerk – stimuleert de beoefening van christelijke meditatie, individueel en in groepen overal in het land. De waarde van geestelijke begeleiding – op persoonlijk niveau maar ook in de veranderende context van gemeenten – wordt onder de aandacht gebracht door het Netwerk Geestelijke Begeleiding in en vanuit de Protestantse Kerk. Individuele gelovigen en groepen gemeenteleden gaan pelgrimeren of op retraite in kloosters en retraitecentra. Plaatselijke kerken organiseren stiltevieringen en getijdengebeden.

Er is kennelijk een toenemend verlangen naar verstilling en verinnerlijking, naar contemplatie en zorg voor de ziel. Ongetwijfeld als reactie op de hectiek en druk van het dagelijks leven, de 24-uurs economie en de constante prikkels van sociale media. Ook het kerkelijk leven, waarin vaak de nadruk ligt op organisatie en activiteit, ontkomt hier niet aan. Een grootschalige enquête onder leden van de Protestantse Kerk toonde nog niet zolang geleden aan dat een groot deel van het kerkelijk kader ‘vermoeid en belast’ is. In dat licht is het niet vreemd dat ‘het monastieke’ aantrekkingskracht heeft.

De Protestantse Kerk in Nederland onderkent de betekenis hiervan en schenkt in de visienota ´Kerk 2025: Waar een Woord is, is een weg´ aandacht aan deze ontwikkelingen, als zijnde belangrijk voor de toekomst van de kerk. Met name is er aandacht en waardering voor christelijke leefgemeenschappen als nieuwe gestalten van kerk-zijn en voor het vaak oecumenische karakter daarvan. De vertaling hiervan in het beleid van de dienstenorganisatie heeft geleid tot de functie ´verbindend specialist monastiek kerk-zijn´, met als doel de groeiende monastieke beweging binnen de Protestantse Kerk te versterken.

Wat is ´monastiek´?

Om zicht te krijgen op de betekenis van de term ‘monastiek kerk-zijn’ is het nodig om eerst het begrip ‘monastiek’ te duiden. Hoewel ‘monastiek’ is afgeleid van het Griekse woorden ‘monos’ (alleen) en ´monachos´ (eenzaam), is het een bestaanswijze die zich in ‘communio’ (gemeenschap) voltrekt. Zelfs de kluizenaar is geen solo-religieus. In monastieke spiritualiteit gaat het om de eenheid van bidden en werken, actie en contemplatie. Anders gezegd: om ´contemplatief in de actie´ zijn. De kern daarvan is dat je alles doet vanuit een aandachtige levenshouding. Mark Rotsaert sj verwoordt dat vanuit de Ignatiaanse traditie zo:

Het gaat erom met het centrum van je persoon bij het centrum van de dingen te zijn en bij het hart van de mensen. Zo houd je voortdurend voeling met God, zo leef je in het voortdurende besef van Gods werkzame aanwezigheid.

Thomas Quartier, theoloog, filosoof en ingetreden bij de Benedictijner Willibrordsabdij in Doetinchem, schrijft in zijn boek ´Anders leven´ dat ‘monastiek’ allereerst verwijst naar een manier van leven, een levenshouding, die alle terreinen van het leven betreft en niet ‘los’ verkrijgbaar is in de vorm van spirituele praktijken. Deze radicale toewijding heeft in de kloostertraditie specifieke verschijningsvormen gekregen. In de twintigste eeuw zijn daar nieuwe en oecumenische vormen bijgekomen, zoals bijvoorbeeld Taizé, Grandchamp, Iona en de Northumbria Community.

Dietrich Bonhoeffer

Een van de protestantse inspiratiebronnen voor deze nieuwe vormen van monastiek is de theoloog-martelaar Dietrich Bonhoeffer. In een brief aan zijn broer Karl-Friedrich schrijft hij in 1935:

De restauratie van de kerk komt beslist uit een soort van nieuw monnikendom, dat met het oude alleen de compromisloosheid van een leven volgens de Bergrede in navolging van Christus gemeen heeft. Ik geloof dat het nu de tijd is de mensen hiervoor bij elkaar te brengen.

Dit citaat begint met iets te zeggen over de kerk. Die kerk is er volgens Bonhoeffer niet best aan toe en is toe aan restauratie, herstel. Het is de vraag wat hij bedoelt met het woord ¨restauratie¨. Het roept wellicht de gedachte op aan het terugwinnen van verloren terrein, aan terugkeer naar vroegere tijden. Maar misschien moeten we bij dat woord eerder denken aan de roeping van Franciscus van Assisi, die zijn vernieuwingsbeweging begon met het letterlijk herstellen van bouwvallige kerkjes. ‘Restauratie’ komt dan in het taalveld van ‘vernieuwing’ te liggen. Bij het woord ‘herstel’ kunnen we ook denken aan het taalveld van de ‘genezing’. Het tweede dat opvalt in het citaat is het woord ¨beslist¨. Voor Bonhoeffer is deze vernieuwing van de kerk niet slechts een mogelijkheid of verlangen, maar een diep en zeker weten. Daarnaast zegt hij in de laatste zin van het citaat te geloven dat het ¨nu de tijd is¨. Dat roept associaties op met het Bijbelse begrip ‘kairos’: de beslissende tijd. Als het gaat om inhoud van die vernieuwing van de Kerk, gebruikt Bonhoeffer de term ¨nieuw monnikendom¨, of anders gezegd: ‘nieuwe monastiek’. Deze laatste term is in 1998 geïntroduceerd door Jonathan Wilson-Hartgrove in zijn boek ‘Living Faithfully in a Fragmented World’, dat onder andere gebaseerd is op de ideeën van Bonhoeffer. Onder de paraplu van ‘new monasticism’ is een beweging ontstaan van gemeenschappen die waarden als biddend leven, gastvrijheid en betrokkenheid op de armen praktiseren.

Monastiek kerk-zijn: een werkdefintie

Wat is dan – in het licht van het voorgaande – ´monastiek kerk-zijn´? Ik kom tot de volgende werkdefinitie: Monastiek kerk-zijn is een vorm van kerk-zijn die zich modelleert naar de waarden van monastieke spiritualiteit: biddend leven (contemplatief in de actie zijn) door: gemeenschap te stichten; gastvrijheid te beoefenen; voor de schepping te zorgen; economische bronnen te delen; vrede te stichten; te werken aan verzoening; spirituele praktijken te onderhouden, zoals getijden, lectio divina, stilte/meditatie, retraite, en geestelijke begeleiding; te leven naar een regel en een roeping. Deze vorm – beter nog: kwaliteit – van kerk-zijn kan zich manifesteren in bestaande gemeenten, maar ook in nieuwe vormen zoals christelijke leefgemeenschappen, stadskloosters en pioniersplekken.

Ondersteuning bij monastiek kerk-zijn

Belangrijk voor de versterking van de monastieke beweging in en vanuit de Protestantse Kerk is het delen van inspiratie en kennis. Dat gebeurt onder andere via de website van de Protestantse Kerk en de Facebookgroep Monastiek kerk-zijn, maar ook door middel van de jaarlijkse Vacaredag en het blad Meditatief leven. Bij het delen van kennis hoort ook een adviesfunctie. De verbindend specialist ‘monastiek kerkzijn’ kan in de opstartfase van monastieke initiatieven meedenken. Bij ondersteuning hoort ook netwerkvorming. Zo wordt er voor pioniersplekken met een monastieke oriëntatie jaarlijks een monastiek programma tijdens een pionierstraining georganiseerd en is er in aanvulling hierop een ‘nichenetwerk monastiek pionieren’ in ontwikkeling. Ook wordt er verbinding gezocht met partners die in hetzelfde veld werkzaam zijn, zoals de Vereniging Religieuze Leefgemeenschappen in Nederland, getijdengemeenschap De Binnenkamer en anderen. Tenslotte is de Protestantse Kerk is niet alleen volgend als het gaat om monastieke initiatieven die overal in het land ontstaan, maar worden er ook zelf – in samenwerking met partners – eigen initiatieven op dit terrein ontwikkeld. Een voorbeeld daarvan is het concept ‘Reisgenoten’, een licht monastieke ‘orde’ van groepen die willen oefenen met geloven, aan de hand van oefeningen rond de werkwoorden ´zijn´, ´liefhebben´, ´maken´, ´vertellen´ en ´leren´. Ook met dit soort initiatieven wordt de monastieke beweging in en vanuit de Protestantse Kerk versterkt.

Over de auteur

Egbert van der Stouw

Egbert van der Stouw is a staff member of the Protestant Church in the Netherlands (PKN) and “connecting specialist” of monastic forms of being-church in the PKN. In his text he describes the developments of these new forms of being-church in the Dutch Protestant church and presents a working definition of monastic church-being.

Naar de website