Ignatiaanse pedagogie: een betekenisvol holistisch paradigma voor het onderwijs in de 21e eeuw

Drs Ilse Dekker, director JECSE

Meer | Reflectieve artikelen

Bekijk video

Ignatiaanse pedagogie: een betekenisvol holistisch paradigma voor het onderwijs in de 21e eeuw

Drs Ilse Dekker, director JECSE

Meer | Reflectieve artikelen
[origineel]

Bij Monserrat, een prachtige berg in het noordoosten van Spanje, vinden we de oude benedictijnenabdij waar de heilige Ignatius van Loyola, stichter van de jezuïetenorde, voor het eerst de genezende dynamiek van persoonlijke spirituele (in dit geval benedictijnse) oefeningen ervoer. Op het plein van het oude klooster bevindt zich nu een modern kunstwerk van een mensenhoofd; een bord legt uit “Dit atrium markeert de overgang tussen profane en heilige ruimte, en de sculptuur verwijst naar het fundamentele principe van het christelijk humanisme dat mensen, met hun verlangen naar leven, geluk en schoonheid, het ware pad zijn dat naar goddelijkheid leidt.”

Persoonlijk vind ik dat dit op een prachtige manier de Ignatianse pedagogie symboliseert – het fundamentele paradigma voor jezuïetenonderwijs vandaag – en hoe het voortkomt uit wat ik ‘een spiritualiteit op het kruispunt’ zou noemen, die de horizontale en verticale dimensies van het menselijk leven met elkaar verbindt.

Humanistische wortels

De sterke ‘deze-wereldlijke’ dimensie van de Ignatiaanse pedagogie komt voort uit haar humanistische wortels. Het humanisme uit de Renaissance, dat een diepgaande invloed had op Ignatius en zijn eerste metgezellen, omarmde het ideaal van ‘een veelzijdig persoon worden’. In tegenstelling tot de middeleeuwse voorkeur voor een contemplatief leven, hechtte het net zo veel waarde aan een actief leven van burgerlijke deugd. Aan het toenmalige sterke gevoel van gemeenschapslidmaatschap voegde het een nieuw gevoel toe van ‘een individu zijn, met gevoelens en meningen die het waard zijn uitgedrukt te worden’. Het versterkte een verhoogd gevoel van menselijke waardigheid, een besef van de speciale plaats van de mens in het universum; en van onze verantwoordelijkheid, met een door God gegeven vrijheid van morele keuze.

Theologie was voor Ignatius geen theorie maar een praktijk: een manier om mensen in relatie met God te brengen. Ignatius zelf leerde God kennen als een liefdevolle ‘innerlijke leraar’, die hem begeleidde in zijn persoonlijke levensmissie door diepgaande reflectie op zijn eigen levenservaringen en onderscheidingsvermogen over welke kant hij op moest. Evenzo zouden Ignatius ‘spirituele oefeningen erop gericht zijn de eigen’ innerlijke ontdekkingen ‘van de persoon te ondersteunen; zij vroegen om diep respect voor persoonlijke ervaring en vrijheid van interpretatie. Ignatius moedigde anderen aan om hun weg naar God te vinden en hielp hen te onderzoeken wat hun ziel kon troosten en genezen.

Persoonlijke ervaring zou de toetssteen worden voor alle jezuïeten-spiritualiteit. Zoals Renaissance-historicus John O’Malley uitlegt: “De ‘ devotio moderna ‘(de nieuwe spirituele beweging van die dagen) probeerde wat bekend staat als innerlijkheid te bevorderen, waarbij de bewegingen van het hart boven de gedachten van het hoofd werden gewaardeerd, waarbij God in het centrum sprak. Ignatius ‘spirituele oefeningen bouwden voort op deze neiging tot innerlijkheid, maar voegden er de dimensie van’ zielen helpen ‘aan toe, en leidden dus vanaf het allereerste begin tot een leven van dienen. “

Dus, als opvoeders, ontwikkelden de jezuïeten hun ideale model om jonge mensen op te leiden (hun Ratio Studiorum) door te leren van hun ervaringen. En net als andere missies moet onderwijs de hele persoon aanspreken: leraren moesten ‘cura personalis’ laten zien, ze moesten hun studenten als individuen leren kennen en zich richten op hun hele ontwikkeling als mens.

Geloof en gerechtigheid

Het belang van een leven van dienstbaarheid werd in de jaren zestig opnieuw benadrukt door pater Pedro Arrupe sj. Arrupe omarmde de ‘menselijkheid’ van de mensen ten volle en hield erg van het jezuïetenideaal van verzoening. Toen hij in een zwaarbeveiligde gevangenis in New York werkte, begreep hij hoe naar de marge van de samenleving gedreven, mensen ‘van de rand vallen’, en hij realiseerde zich dat deze mannen in staat waren tot vreselijke misdaden, maar ook tot berouw en verandering. In plaats van hen te veroordelen, omarmde hij de tegenstrijdigheden in hun karakters als een mysterie.

Na getuige te zijn geweest van het aanbreken van het nucleaire tijdperk in 1945, slechts vijf kilometer de heuvel op van Hiroshima, werd Arrupe uitgenodigd voor spreekbeurten over de hele wereld. Zoals hij verklaarde: “Hiroshima onthulde de ijdelheid van alles wat in een flits kan verdwijnen en tegelijkertijd de essentie van spirituele waarheden en waarden. Erger dan de vernietiging die door geweld wordt veroorzaakt, is de haat die er aanleiding toe geeft. Alle verdragen zullen zinloos zijn totdat mensen ophouden elkaar te demoniseren. Vrede kan alleen voortkomen uit liefde, en liefde kan alleen voortkomen uit het ontdekken van God in onszelf en in de rest van de mensheid. ”

Vanaf het moment dat Arrupe in 1965 de volgende algemene overste werd van de Sociëteit van Jezus, zou zijn hartstochtelijke belofte zijn een geloof dat recht doet, rechtvaardig is. Wat betreft onderwijs: in 1973, tijdens zijn toespraak voor een internationaal congres van jezuïeten-alumni in Valencia, confronteerde Arrupe zijn toehoorders met een opmerkelijke vraag: “Hebben wij Jezuïeten je opgeleid voor gerechtigheid?” Hij zou zelf een nog opmerkelijker antwoord geven: “Nee, eerlijk gezegd, hebben we dat niet.”

Gerechtigheid betekende voor Arrupe een basishouding van respect voor alle mensen, een vast voornemen om niet te profiteren van de onderdrukking van anderen, én samenwerking om onrechtvaardige sociale structuren te ontmantelen. Dit, zei hij, was “… Jezus volgen door de wereld te vermenselijken en ernaar te streven het egoïsme te overwinnen dat zowel personen als instellingen ontmenselijkt.”

'Mannen en vrouwen voor en met anderen' opleiden

Op het gebied van onderwijs vertaalde Arrupe zijn belofte voor geloof en gerechtigheid in ‘ het opvoeden van mannen en vrouwen voor en met anderen‘ , een belofte die vandaag de dag nog steeds de Ignatiaanse pedagogie leidt. Pater Kolvenbach breidde de betekenis ervan uit, sprekend over vorming van ‘ mannen en vrouwen met competentie, geweten en medelevende toewijding ‘. Deze zogenaamde ‘vier C’s’ hebben de vernieuwing van het jezuïetenonderwijs in de afgelopen decennia geïnspireerd, met de missie van humanisering en verzoening nog steeds in de kern.

Ignatiaanse pedagogiek gaat er dus over om studenten niet alleen een academische achtergrond te bieden ( bevoegdheid ) maar ook, naast het zichzelf kennen, het bieden van met een consistente kennis en ervaring van de samenleving en haar onevenwichtigheden. Het gaat over het streven om in hen het mededogen te bevorderen om hun hart te openen en solidair te zijn met het lijden van anderen; en over het bevorderen van de inzet om op vreedzame wijze te werken aan de sociale en politieke transformatie van hun landen en sociale structuren.

Alleen in dit licht krijgt de Ignatiaanse pedagogische cyclus van ervaring, reflectie en actie zijn betekenis. We zouden ‘eenvoudig’ naar de ignatiaanse pedagogie kunnen verwijzen als een model, waarbij we vergeten dat het model ingebed is in een heel (holistisch) spiritueel en humanistisch paradigma. Maar de Ignatiaanse pedagogie gaat niet ‘alleen’ over dit, noch ‘alleen’ over de manier waarop we onze religieuze identiteit uitdrukken op speciale momenten in het schoolleven. Het is een spiritualiteit die sterk verbonden is met de inhoud van onze curricula, met onze benadering van lesgeven in het algemeen en met onze schoolcultuur en het gemeenschapsleven; een pedagogie op het kruispunt van het menselijk leven.

Kenmerkend is dat de jezuïetenscholen deze dynamiek beoefenen afhankelijk van hun context, ‘in creatieve trouw aan de traditie’. Maar er zijn natuurlijk sleutelelementen zoals het faciliteren van tijd en (veilige) ruimtes voor persoonlijke ‘innerlijkheid’ en het delen van ervaringen met anderen, evenals curriculaire creativiteit, real-life sociale projecten, inspirerende rolmodellen en gestructureerde mogelijkheden voor kritische reflectie. Een belangrijk aspect is het creëren van een omgeving waarin studenten vanuit hun eigen context zelf zinvolle waarden en levensperspectieven kunnen ontdekken. Zo’n holistisch onderwijs, dat het hart raakt, verandert het leven. Het inspireert tot levenslang leren en helpt onze studenten onze gemeenschappelijke menselijkheid te ontdekken, onze verschillen te omarmen en betekenis in hun leven te vinden door anderen te dienen op welke manier dan ook met hun talenten en roeping. Dit ‘levenslang leren is een van de kenmerken van jezuïetenscholen, rakend aan (zoals uitgelegd in het laatste document’ Jezuïetenscholen, A Living Tradition in the 21st eeuw’) “… Onze belangrijkste bron van hoop en bezieling: God vinden in alle dingen. Wat betekent dit? Het betekent het ervaren van de generatieve, uitgebreide kern van verwondering, hoop, vreugde, vreugde, mededogen, verbinding, overal, met alles, in alles. Daar vinden we God. “

Een uitdagende missie van hoop

Ik denk dat de Ignatiaanse pedagogie, met zijn spirituele wortels en een diep humanistisch paradigma, een diep zinvol perspectief biedt, in staat om vrede en verzoening in een verdeelde wereld te bevorderen. Enkele jaren na de gruwelijke gebeurtenis van 9/11 in 2001 werd een klein boekje geschreven met de titel ‘Vrede kan worden geleerd’. Geschokt door de groeiende hoeveelheid fundamentalistisch geweld en bezorgd over de neiging om het met geweld te bestrijden, vonden de auteurs – historicus David van Reybrouck en therapeut Thomas d’Ansembourg – elkaar in hun pleidooi voor een ander soort reactie. Vrede, zeggen ze, kan worden geleerd! Mindfulness, compassie en geweldloze communicatie leiden tot een hoger gevoel van eigenwaarde, een beter wederzijds begrip en een beter leervermogen in het algemeen: daarom moet hun praktijk geïntegreerd worden in al ons onderwijs! Ik denk inderdaad dat onze wereld in de context van vandaag schreeuwt om holistisch onderwijs: een onderwijs dat de intelligentie van het hart raakt en niet alleen het brein.

Om dit te promoten en het Ignatiaanse onderwijs te helpen transformeren in reactie op de huidige context, worden scholen van de Jezuïeten (en met de Ignatiaanse spiritualiteit verbonden scholen) ondersteund door hun wereldwijde en regionale netwerken. JECSE is het Europese deel van het wereldwijde netwerk, bestuurd door de Jezuïetenconferentie van Europese provinciaals JCEP. Een wereldwijde online community genaamd EDUCATE MAGIS biedt voortdurend nuttige materialen aan al haar aangesloten scholen over de hele wereld.

Het is duidelijk dat zonder visionaire leiders, gepassioneerde leraren en een schoolklimaat waar echt gezelschap wordt geleefd, alle programma’s hun impact verliezen. En het geven van deze holistische vorm van onderwijs in deze tijden van economisch pragmatisme is geen gemakkelijke opdracht; scholen staan onder grote druk om onderwijs terug te brengen tot ‘training voor inzetbaarheid’. Het in stand houden van een Ignatiaans paradigma in deze context vereist kritisch denken, oprecht mededogen en soms zelfs ‘tegenculturele moed’; Als we echt toegewijd zijn aan het vormgeven van een gezonde toekomst, moeten wij, opvoeders, verstandige trendsetters zijn in plaats van louter trendvolgers.

Hiervoor hebben we een pedagogie van hoop nodig. Denk eens aan de kracht van de hoopvolle tekenen onder alle wanhoop na 9/11: mensen die kaarsen aansteken voor vrede; mensen die niet toegeven aan geweld en angst, aan zondebokken aanwijzen, polarisatie en wraak; mensen die vasthouden aan menselijke waardigheid en hoop.

Evenzo geloofde Pedro Arrupe tijdens zijn dagen van lijden nog steeds dat wat mensen het meest nodig hebben, hoop is. Zoals vermeld door professor in de theologie Ronald Modras (Ignatiaans humanisme; een dynamische spiritualiteit voor de 21 st eeuw):

“Arrupe had het volste recht om pessimist te zijn, cynisch te zijn over de menselijke natuur en het realisme te noemen. Maar in plaats daarvan stelde hij zijn hoop en vertrouwen op de God wiens genezende kracht en aanwezigheid hij tijdens zijn leven had ervaren, op de God die druk aan het werk is in alle aspecten van de wereld en in het leven van mensen. “

Om onze studenten te helpen deze tekenen van hoop te traceren, is misschien nog steeds een van de meest essentiële roepingen van het onderwijs. Zie voor meer informatie www.JECSE.org

 

Christian Life Gemeenschappen

Ignatiaanse spiritualiteit is niet alleen een inspirerende bron voor een holistische pedagogie in een geseculariseerde en ver-economiseerde schoolcontext; in zijn vermogen om de horizontale en verticale dimensies van het leven met elkaar te verbinden, is het ook een bruggenbouwende spiritualiteit voor moderne christelijke gemeenschappen. In meer dan 60 landen over de hele wereld zijn er zogenaamde ‘Christian Life Communities’ (CLC) geïnspireerd door de spiritualiteit van St. Ignatius. Deze beweging is een internationale vereniging van lekenchristenen, verbonden met, maar onafhankelijk van de Sociëteit van Jezus, die een Ignatiaans model van geestelijk leven heeft aangenomen. Ze omarmen deze manier van leven als een middel om hen in staat te stellen hun geloof en hun leven samen te brengen, zodat ze zich bewust zijn dat God in elk aspect van beide werkt. Zie ook http://gclnederland.org/ of http://www.gclvlaanderen.be/index.html

Over de auteur

Drs Ilse Dekker, director JECSE

Drs Ilse Dekker, directeur JECSE (Jesuit European Committee for Secondary and Primary Education)

Naar de website

In het oecumenisch opgezette project Networking Intentional Christian Communities (NICC)  worden ontwikkelingen rond toekomstgericht religieus gemeenschapsleven in Nederland, Vlaanderen en Duitsland onderzocht.